Voorjaar 2013 publiceerde de Campagne tegen Wapenhandel een serie feiten en cijfers over het gevechtsvliegtuig Joint Strike Fighter (JSF) ofwel F-35. Inmiddels is duidelijk dat Rutte 2 tot aanschaf wil overgaan. Minister Hennis (Defensie) moet in november de mega-deal aan de Tweede Kamer uitleggen.
Deel 1: Wie gaan we er mee aanvallen?
De JSF is een ‘multi-role’ toestel, geschikt voor allerlei gevechtsrollen: zowel gevechtsvliegtuig als bommenwerper als verkenner, heel geschikt voor een aanvalsoorlog. Het is ook stealth: onzichtbaar voor radar. Maar heeft Nederland wel een gevechtsbommenwerper nodig? Wie willen we gaan aanvallen? En wat moet je met stealth op vredesmissies? De Taliban hebben echt geen radar. En wat moet Nederland met zo’n toestel? In het kielzog van de VS ten strijde tegen Iran of China?
Deel 2: De JSF krijgt een kernwapen
Er is weinig informatie over de kernwapentaak van de JSF, maar toen een lid van de Tweede Kamer in 2002 vroeg “ligt het in de bedoeling om de JSF de huidige NAVO nucleaire taak van de F-16 over te laten nemen?” antwoordde de minister met “ja”.
De kernwapens in Nederland – gestationeerd op vliegbasis Volkel in Brabant – zijn van de Amerikanen maar het zijn Nederlandse piloten die worden opgeleid om ze af te werpen. Nu nog met de Amerikaanse F-16, in de toekomst met de Amerikaanse JSF? Ja, zo bevestigde onlangs nog tv programma Reporter.
Deel 3: Werkgelegenheid?
Kabinet Kok-2 besloot in 2002 tot deelname aan het JSF-project. Verwacht werd dat de eerste toestellen vanaf 2014 bij de luchtmacht zouden worden afgeleverd. Die datum is inmiddels bijgesteld tot 2019, en ook die is verre van hard. Deelname aan de ontwikkelingsfase vergde een investering van Nederland van circa 800 miljoen dollar tot 2012. De PvdA wilde geen industriesubsidie dus de politiek besloot dat dit bedrag moest terugvloeien vanuit het bedrijfsleven. Dat dit geld nooit terugkomt mogen we eigenlijk niet weten. In 2003 werd een intern document van het ministerie van Economische Zaken weggemoffeld, waarin stond “Nederland wist vanaf het begin dat $800 mln. aan puur ontwikkelingswerk onhaalbaar is (er wordt gerekend met ongeveer $350 mln.)”
In 2002 was er grote steun van zowel werkgevers als vakbonden omdat veertig- tot vijftigduizend nieuwe arbeidsplaatsen werden beloofd. Totaal ongeloofwaardig, het Centraal Planbureau stelde in 2001 al dat de JSF netto geen extra werkgelegenheid oplevert.
In 2009 verscheen er weer een rapport van het Centraal Planbureau waarin dezelfde twijfels stonden. Hierdoor trok de FNV zijn steun in, maar in 2012 heeft de FNV zich weer verbonden met het JSF project. Heel vreemd, want een maand daarvoor stelde economisch onderzoeksbureau SEO vast dat “op lange termijn het werkgelegenheidseffect nul is” en op korte termijn, “Circa twee derde van de productie- en werkgelegenheidseffecten voort komen uit onderhoud van de F-35 of een alternatief toestel”
Deel 4: Geld zat toch?
In 1996 werd gesproken over een stuksprijs van ruwweg 25 miljoen euro (50 à 60 miljoen gulden) per JSF toestel. De Algemene Rekenkamer berekende eind 2012 dat dit was opgelopen tot 64,5 miljoen euro per stuk, bij aankoop van 85 toestellen (Rekenkamer-rapport, 23 oktober 2012). Maar in Australie, waar men dezelfde JSF versie wil aanschaffen als in Nederland, rekent men op een bedrag van 98 miljoen euro per stuk. Zonder dat we nog maar iets gekocht hebben heeft de JSF ons al 1,23 miljard euro gekost. Dat is meer dan de hele bezuiniging op ontwikkelingssamenwerking heeft opgeleverd. Als we de op dit moment voorgenomen 68 toestellen gaan aanschaffen komen de kosten op 6,5 miljard euro. De exploitatie van de toestellen kost ons de komende 30 jaar nog eens 13,2 miljard. In de komende crisistijd wordt dat dus exploitatiekosten van 440 miljoen euro per jaar voor 30 jaar en aanschafkosten van 650 miljoen euro voor 10 jaar. Daarbovenop komen nog de onduidelijke en stijgende kosten van de testvluchten, die mogelijk al verdubbelen.
Deel 5: Goochelen?
De hoofdontwikkelaar van de JSF, wapenfabrikant Lockheed Martin, beweerde in 2001 dat het 6000 JSF ’s zou gaan bouwen. Daarop werd de prijs gebaseerd: hoe groter de afzet hoe lager de prijs. Maar van alle landen die in 2001 zeiden een JSF te kopen is nog maar bijna de helft over. En vrijwel al die landen hebben de orders uitgesteld of verminderd.
Het idee van Lockheed Martin was om in één vliegtuig drie verschillende typen te integreren, (‘Multi-role’: gevechtsvliegtuig, bommenwerper en verkenner in één) waardoor landen nog maar 1 soort toestel zouden hoeven kopen. Dat heeft Lockheed Martin niet kunnen waarmaken. Technische problemen blijven zich opstapelen tijdens het testen. Verder geven de toestellen een onacceptabele geluidsoverlast, is er gesjoemel met testvluchtresultaten, en hebben de toestellen last van de zwaartekracht door teveel ballast. Januari 2013 is er is zelfs enige tijd een vliegverbod afgekondigd voor één van de drie varianten in verband met ernstige defecten. En in februari 2013 zijn zelfs alle vluchten gestopt, nadat tijdens een inspectie een scheur in een turbineblad is gevonden. In de wandelgangen van het Pentagon is de JSF inmiddels omgedoopt tot “Just So Failed/Flawed”.
Deel 6: Welke landen zitten er ook mee?
Nederland is een van de negen deelnemers in het Amerikaans geleide consortium dat de JSF wil bouwen. De Nederlandse regering blijft zich hardnekkig in de JSF vastbijten, ondanks meerdere Tweede Kamermoties om ermee te stoppen (mei 2010 en juli 2012). In andere landen is dat anders.
Turkije heeft de koop van de eerste 2 toestellen uitgesteld in verband met de oplopende kosten.
 |
| Waar dient de F35/JSF voor? Voor het bestrijden van corruptie |
Italië heeft vorig jaar 40 toestellen geschrapt en zal de kosten binnenkort vermoedelijk opnieuw herzien.
Canada heeft vorig jaar de hele aanschaf geannuleerd wegens te hoog oplopende kosten, en is zich nu aan het oriënteren op een alternatief.
Australië heeft de aankoop uitgesteld met 2 jaar en is zich nu ook aan het oriënteren op een alternatief.
JSF-partnerlanden Denemarken en het Verenigd Koninkrijk zijn zich aan het oriënteren op de veel goedkopere F/A-18 Super Hornet jagers als alternatief voor de JSF.
Van de landen die zelf niet bij de ontwikkeling en bouw betrokken zijn is alleen Israël nog over, dat de JSF met Amerikaanse militaire steun betaalt. Maar ook Israël heeft twijfels.
Deel 7: Haken we af?
Het Pentagon is opdrachtgever en grootste afnemer van de JSF. Maar er wordt flink bezuinigingd in de VS en er komen steeds meer drones in gebruik, dus ook Amerikaanse orders zullen afnemen. Volgens de Amerikaanse rekenkamer GOA zijn de totale kosten voor de JSF (total acquisition costs) in maart 2012 in de Verenigde Staten al opgelopen tot 395.7 miljard dollar, een stijging van 93% ten opzichte van 2001.
Nederland zoekt nu uit hoeveel toestellen er nog binnen de begroting passen. Het oorspronkelijke plan om er 85 aan te schaffen is in 2012 al bijgesteld naar 56 stuks. Maar uit het recente Rekenkamerrapport (oktober 2012) valt op te maken dat zelfs dit aantal niet binnen het budget past. Zelfs het instituut Clingendael ziet de krijgsmacht mét JSF als minst aantrekkelijk toekomstscenario.
Deel 8: De JSF Lobby
Politici kiezen er vaak voor om na hun politieke carrière door te stromen naar het bedrijfsleven. Veel ex-politici lobbyen tegenwoordig voor de JSF.
Mat Herben, oud LPF’er. Werkt tegenwoordig voor NIDV, de lobby van de Nederlandse defensie-industrie.
Jack de Vries, voormalig CDA staatssecretaris van Defensie, is in 2011 directielid geworden van het communicatie adviesbureau Hill & Knowlton, het bureau dat namens de Nederlandse vliegtuigindustrie lobbyt voor het JSF-project. Om belangenverstrengeling te voorkomen mag De Vries de eerste jaren niet lobbyen bij Defensie. Deze regels zijn ingevoerd nadat er problemen ontstonden met de lobbyactiviteiten van onder meer zijn voorganger Gmelich Meijling.
Dick Berlijn, oud-bevelhebber van de Nederlandse strijdkrachten is nu commissaris van Thales. Thales tekende in 2010 een intentieverklaring dat uitzicht biedt op productie van onderdelen voor de vuurleidingsradar van de JSF.
stork-kok.jpg
Wim Kok, voormalig PvdA partijleider en premier, zit sinds 2007 in de Raad van Commissarissen van Stork, het bedrijf dat het meest profiteert van de aanschaf van de JSF.
Karla Peijs, voormalig CDA minister van Verkeer en Waterstaat. Nu commissaris van de koningin in Zeeland en vanaf maart 2013 ook voorzitter NIDV, de lobby van de Nederlandse defensie-industrie.
Jaques Tichelaar, voormalig PvdA fractievoorzitter en huidig commissaris van de koningin Drenthe. Maakt zich hard voor de JSF, vanwege eventuele banen in zijn provincie.
Deel 9: Undercover beleidsbeïnvloeding: de “Stealth-lobby”
Tussen 2000 en 2004 werden tientallen hoge ambtenaren, militairen en hun partners getrakteerd op zeilevenementen en andere feestelijkheden door Stichting Juncta Juvant. Uit onderzoek van de Volkskrant bleek later dat deze stichting een door Stork ondersteund en gefinancierd lobbyplatform voor de JSF was. Een drietal VVD-prominenten, Annemarie Jorritsma, Erica Terpstra en Robin Linschoten speelde een prominente rol in deze zogenaamde goede-doelenorganisatie. Erica Terpstra zegt zich “niet te kunnen voorstellen dat er een dubbele agenda was” en Jorritsma noemt de Stork-connectie “een verrassing”.
Tegenwoordig gaat de stichting onverminderd door onder een andere naam, Pia Fidelis. Dick Berlijn, oud-bevelhebber van de Nederlandse strijdkrachten en tegenwoordig commissaris van defensiebedrijf Thales, is lid van het comite van aanbeveling van Pia Fidelis. De drie eerder genoemde VVD-leden staan nog steeds op de site van Pia Fidelis als ondersteuners.
Deel 10: De VVD
Veel VVD leden maken zich “hard voor de industrie” zoals ze het zelf noemen.
Henk van Hoof, voormalig staatssecretaris van Defensie was een groot voorstander van de JSF. Hij werkte mee aan de Stealth-lobby van Stork in 2002. Hij is ook lid van het comité van aanbeveling van stichting Pia Fidelis. Werd na zijn vertrek bij Defensie in 2002 bijzonder vertegenwoordiger voor de JSF industrie.
Jan Gmelich Meijling, voormalig staatssecretaris van Defensie (1994-1998), was een warm pleitbezorger van de JSF. Tegenover diverse bedrijven uit de defensie-industrie vertelt hij dat de opvolger van de F-16 “een gelopen race is: dat wordt de JSF”. Al snel na z’n vertrek uit Den Haag ging hij aan het werk als lobbyist voor ondermeer Thales Nederland en het Israëlische wapenbedrijf Rafael. In diezelfde tijd werd tot de aanschaf van de Gill antitankraket besloten, gemaakt door Rafael, met hulp van Thales. Zijn inmenging zorgde voor rumoer in politiek Den Haag1. In 2005 is Meijling ook voorzitter geworden van de NIDV, de lobby van de Nederlandse defensie-industrie. (Gmelich Meijling overleed in 2012)
Ben Korthals, oud minister van Defensie en partijvoorzitter. Was tot 2011 bijzonder vertegenwoordiger voor de JSF industrie en loog tijdens zijn aantreden als partijvoorzitter dat hij hiermee was gestopt. Hij bleef nog 4 maanden een dubbel rol vervullen.2
Sari van Heemskerk, voormalig Tweede Kamerlid en woordvoerder Defensie. Werd later lobbyist voor de Nederlandse JSF industrie.
Ineke Dezentjé Hamming, voormalig Tweede Kamerlid. Is vanaf 2011 voorzitter van technologievakbond FME-CWM. Deze bond is al vanaf 2002 voorvechter van de JSF en heeft felle kritiek op de twijfelachtige houding van de PvdA.
Jan Kamminga, oud commissaris van de koningin. Was voorzitter van technologie vakbond FME-CWM van 2004 tot 2011.
Rob Vellekoop, belangrijkste lobbyist voor JSF. Betaalde in 2003 om bij een VVD fundraising event aan tafel te zitten met de minister van Defensie.
Ben Droste, voormalig Bevelhebber der Luchtstrijdkrachten (1994-2000). Was bij dezelfde fundraising als Rob Vellekoop aanwezig. Ging tot juli 2009 verder als voorzitter van het Nederlands Instituut voor Vliegtuigontwikkeling en Ruimtevaart (NIVR), dat zich hard maakt om het JSF programma door te zetten. Droste is ook bekend als “Mr JSF”.
Ingo Heijnen, voormalig VVD bestuurder Maasdriel. Werkt bij communicatie adviesbureau Hill & Knowlton, het bureau dat namens de Nederlandse vliegtuigindustrie lobbyt voor het JSF-project
Deel 11: Politiek gedraaikont: De PvdA
Bij de PvdA is iets vreemds aan de hand: Als ze in de regering zitten zijn ze voor de JSF, als oppositie zijn ze tegen de JSF.
In 2002 moet het kabinet-Kok II beslissen over JSF deelname. Binnen de PvdA was flinke verdeelheid tussen de fractie en de regering om deel te nemen in de ontwikkelingsfase. Kort hierna viel het kabinet over het Srebrenica rapport. Daarna bleek de volledige PvdA fractie opeens fel gekant tegen de JSF.
In 2006 moest kabinet Balkenende III besluiten of Nederland meedeed aan de volgende JSF ontwikkelingsfase. De PvdA zit op dat moment in de oppositie en stemt tegen. PvdA Defensiewoordvoerder Luuk Blom belooft zelfs tegenover weekblad Intermediair over een nieuw kabinet: “Onder de PvdA wordt er niet één JSF gekocht. Dat wordt een hard punt in het verkiezingsprogramma”.
Maar in 2008, onder kabinet Balkenende IV komen – dan regeringspartij – PvdA en het CDA overeen het definitieve besluit over aanschaf van de JSF door te schuiven naar een volgend kabinet. Wel wordt er 200 miljoen euro betaald voor twee testtoestellen.
Eind 2010 plaatste de klokkenluiderswebsite WikiLeaks duizenden ambtsberichten online die Amerikaanse diplomaten vanuit Nederland naar de Verenigde Staten stuurden. Hieruit blijkt dat nog voor het aantreden van kabinet Balkenende IV in 2007 PvdA’er Frans Timmermans, toen op het punt staatssecretaris te worden, de Amerikaanse ambassadeur Arnall toevertrouwde dat de PvdA de aanschaf van het Amerikaanse gevechtstoestel zou ‘slikken’. Er moest alleen nog een onderzoeksrapport komen, zodat de PvdA zijn ‘gezicht kon redden’.
In 2010 durft de PvdA zich in demissionaire status opeens wel openbaar uit te spreken tegen de JSF en dienen ze ook een drietal moties in om te stoppen met het hele programma. Een Kamermeerderheid gaat hierin mee, maar er wordt geen gehoor aan gegeven vanwege de demissionaire status van het kabinet.
In juli 2012 dient de PvdA opnieuw een motie in tegen de JSF en krijgt de partij een Kamermeerderheid mee. De VVD en CDA zijn hier niet blij mee en betichten de PvdA van draaikonterij, “De PvdA wil de stekker eruit trekken die de partij er zelf in heeft gestoken.”, aldus CDA-Kamerlid Raymond Knops. Maar demissionair minister van Defensie Hans Hillen roept slechts op tot een onafhankelijk onderzoek over de uitstapkosten.
De PvdA lijkt zijn belofte aan de Amerikaanse ambassadeur Arnall te houden en kan zijn ‘gezicht redden’, door uit het al eerder genoemde Rekenkamer onderzoeksrapport van 23 oktober, de conclusie te trekken dat “stoppen duurder is dan doorgaan”. Alternatieve opties zijn in het Rekenkamerrapport niet meegewogen.
En als we dan uitkomen bij de huidige regering, kabinet-Rutte II, waarin de PvdA zitting heeft samen met de VVD, lijken de twee partijen het weer te hebben bijgelegd. De PvdA gaat weer door op de oude weg.
Meer informatie over de JSF op JSF-nee.nl
